Hoe mensen computers onder controle kunnen houden

Photo by Mark Duffel on Unsplash

Inleiding

De overheid beheert een juridisch systeem dat bestaat uit regelingen: verdragen, wetten, algemene maatregelen van bestuur, ministeriële regelingen en beleidsregels. Er zijn regels waar ambtenaren zich aan moeten houden, er zijn regels waar de inwoners van een land zich aan moeten houden, en regels die ze kunnen gebruiken om iets dat ze willen hebben te krijgen. Er zijn regels voor bedrijven, voor stichtingen, voor verenigingen, voor bestuursorganen, voor rechters en voor parlementariërs.

Mensen zijn heel goed in het naleven van regels, maar ook in het overtreden ervan. Het overtreden van regels is meestal ongewenst, maar niet altijd. Soms is het strikt naleven van regels juist een probleem, en heel soms is het overtreden van een regel bewonderenswaardig omdat het moed vereist.

Hoe kan het nu dat we zo goed weten wat de regels zijn, zonder dat we de wetten en de regelingen waar die regels in beschreven zijn, hebben gelezen? Het is niet de wet die ons gedrag reguleert, maar een interpretatie ervan die we afleiden door te kijken naar het gedrag van anderen.

Hoe leer je voetballen? Door de spelregels te lezen? Nee, natuurlijk niet. Je begint met trappen tegen een bal, dan ga je samen spelen en doelpunten maken. Als je bij een club gaat om het officiële spel te spelen, ken je al veel regels zonder ooit een letter gelezen te hebben. De rest leer je op de training en in wedstrijden. Hoeveel professionele voetballers zouden ooit de spelregels gelezen hebben? Niet zoveel, denk ik.

Zo gaat het bij de overheid ook. Nog nooit werd een ambtenaar op zijn eerste dag bij de Belastingdienst naar een bureau gebracht met daarop de Algemene wet rijksbelastingen, de Wet op de loonbelasting, en de mededeling: je gaat werken aan het heffen van loonbelasting, in deze boeken staat hoe dat werkt, ga je gang en doe je ding.

We leren door te kijken naar het gedrag van anderen, of van instructies waarin staat wat we moeten doen. De wet zelf is de formele bron van de regels, maar niet geschreven als praktische handleiding van gedrag in de praktijk..

Meestal werken die instructies uitstekend. Er is geen reden om terug te grijpen naar de bron. Maar als het er echt om gaat, als er een meningsverschil is, als we een uitzondering willen maken, of als we de regels willen veranderen, dan is het belangrijk om te weten hoe het precies zit.

In die gevallen is het belangrijk om te weten:

1. welke wetten en regels van toepassing zijn,
2. hoe die wetten en regels geïnterpreteerd zijn,
3. en hoe die interpretaties zijn gebruikt bij het nemen van een individuele beslissing.

Een overheid die je kunt vertrouwen, neemt besluiten die je kunt begrijpen. Zodat je het kan begrijpen, als je niet krijgt wat je vraagt. Zodat je kunt uitleggen waarom je het oneens bent met een besluit, en je wilt dat je bezwaar serieus wordt genomen. En om ervoor te zorgen dat wetten en regels worden aangepast als de wereld verandert of als de opvattingen en voorkeuren van mensen veranderen.

Houden computers zich aan de wet?

Hoeveel computersystemen hebben specificaties die herleidbaar zijn naar wet- en regelgeving?

Wie kent een voorbeeld van een automatisch besluit dat op begrijpelijke manier aan een mens wordt uitgelegd?

Vind je dat een regelhulp voor een kwetsbare burger gebaseerd mag zijn op een niet-openbare regelset, gemaakt door een commerciële partij?

Wat vind je van twee nauw samenwerkende overheidsorganisaties, die voor dezelfde term ieder een eigen definitie hebben? En wat als die term ‘verwijderbare vreemdeling’ is?

Wie kent een organisatie waar juristen, beleidsadviseurs, uitvoeringsexperts, en IT-ers een gedeeld beeld hebben van de regelgeving die ze uitvoeren? En dan bedoel ik een expliciet document of systeem waarin uitvoeringsregels zijn vastgelegd, dat voor alle betrokkenen leesbaar en begrijpelijk is?

Waarom is het zo moeilijk om een lager BTW-tarief op groente en fruit in te voeren?

Deze voorbeelden laten zien hoe belangrijk het is dat de wet op een degelijke en begrijpelijke manier wordt geïnterpreteerd. Dat de regels die de overheid gebruikt bij het nemen van een besluit openbaar zijn, controleerbaar zijn, en open staan voor kritiek.

Waardevol

Dat is de waarde van regels.overheid.nl. Er wordt een plek gecreëerd in het overheidsdomein waar kennis over het maken en gebruiken van regels door de overheid wordt gepubliceerd. Een plek waar methoden vergeleken kunnen worden, waar je van elkaar kunt leren en waar de kwaliteit van die methoden en instrumenten wordt blootgesteld aan kritiek van buiten.

Een plek waar ook de regels zelf gepubliceerd kunnen worden. Want als je wil dat mensen zich aan de wet houden, dan moet je de regels waarmee dat wordt getoetst wel openbaar maken. Als je wilt dat die regels elkaar versterken en wilt voorkomen dat ze botsen of strijdig zijn, dan moet je ze kennen.

Automatisering is heel eenvoudig, zolang je maar weet wat je wilt. Het publiceren van regels, en de methoden en instrumenten waarmee ze zijn gemaakt, speelt daarbij een cruciale rol.

Robert van Doesburg
Onderzoeker normative systemen bij TNO